1. D. S. ve Ku.. S. 2

ÇANAKKALE CEPHESİ(*)



Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti'ni Almanya'nın yanına iten İngiltere, Balkan Savaşı'nda perişan olmuş Osmanlı Devleti ordusunu küçük görüyor ve Çanakkale Boğazı'nın İngiliz donanmasınca kolayca geçilebileceğini, hatta İngiliz zırhlılarının büyük toplarının karşısında, Balkan mağlubu Türk askerlerinin kaçacağını sanıyordu. Bahriye Bakanı W. Churchill, İngiliz donanmasının Marmara'ya girip, İstanbul'u teslim alacağını ve Osmanlı Devleti'nin işinin biteceğini hesaplıyordu. Hatta Yunanistan'ı savaşa sokup, Gelibolu Yarımadası'nı Yunan ordusuna işgal ettirip, İngiliz donanmasını tehlikesizce Marmara Denizi'ne geçirmeyi planlıyordu. Lord Kitchener de bu işin çok kolay olacağı görüşünde idi. Kaldı ki Osmanlı Devleti ordusunun elindeki silahlar eski ve eksikti. Henüz Almanya'dan yeterli silah, özellikle büyük toplar getirilmemişti. Bütün şartlar İngilizlere Çanakkale'yi kolayca geçebilecekleri umudunu veriyordu. Çanakkale kolayca geçilince hem Osmanlı Devleti'nin işi bitecek ve "Doğu Sorunu" nu çözümlenecek, hem de boğazlar üzerinden Rusya'ya gereksinimi olan silah, cephane, malzeme gönderilecek, Almanya iki ateş arasına alınacak ve savaş kısa zamanda İtilaf Devletleri'nin galibiyetiyle sonuçlanacaktı. Gerekirse Rusların da Karadeniz kıyılarına asker çıkarması sağlanarak İstanbul teslim alınacaktı. Bu bakımdan Çanakkale Savaşı, Birinci Dünya Savaşı'na gelişmeleri ve sonucunu etkilemesi yönünden çok büyük önem taşıyordu. Irak, Suriye ve Kafkas cepheleri gibi kısmi bir cephe değil, savaşın sonucunu etkileyecek büyük bir cephe idi.

İngiltere Savaş Bakanı Lord Kitchener İngiliz Donanması'nın kara ordusuna gereksinim duymadan Çanakkale'yi geçeceğini düşünüyordu. Bu nedenle, müttefik İngiliz-Fransız filosu Şubat 1915'te Limni Adası'nın Mondros (Mudros) Limanı'nda toplandı. 19 Şubat'tan itibaren de Çanakkale Boğazı ağzına İngiliz-Fransız donanması tarafından yoğun bir bombardıman başladı. 17 Mart'ta kadar bombardıman sürdü. 18 Mart 1915'te İngiliz-Fransız filoları iki hat halinde, Boğazı geçmek için saldırıya başladılar. Bu saldırıya şu gemiler katıldı:

A Hattı B Hattı
Queen Elizabeth Suffen
Agamemnon Bouvet
Lord Nelson Charlemagne
Inflexible Gaulois
Triumph Cornwallis
Prince George Canopus
Vengeance
Irresistible
Albion
Ocean
Swiftsure
Majestic

Bir gece önce, Türk mayın gemisi "Nusret" in Boğaz'a mayın döktüğünden habersiz olan bu muhteşem donanma, yoğun bir top ateşiyle Boğaz'a girdi. Yeterince büyük topları bulunmayan Osmanlı Devleti 6 saat 45 dakika süreyle, düşmanın bu üstün kuvvetine karşı amansız bir direnme gösterdi. Müttefik donanması akşama doğru, Boğaz'ı geçemiyeceklerini acı bir şekilde anlamış oldu. Fransız Bove bir mayına çarparak, bütün personeli ile sulara gömüldü ve iki İngiliz zırhlısı da aynı şekilde battı. Diğer zırhlılar ise ağır veya hafif yaralar aldılar. Donanmalarının yarısının işe yaramaz duruma geldiğini gören müttefikler, akşam üstü savaş alanını terk ettiler. Yedi gemi kaybeden İtilaf Devletleri Çanakkale Boğazı'nı geçemiyeceklerini anladılar ve Gelibolu Yarımadası'nı işgal etmeye karar verdiler. Mısır'dan getirdikleri Tümenlerini Limni ve İmroz Adası'na yığdılar. Nisan 1915 başında 40.000 Fransız, 50.000 İngiliz askeri toplandı. 25 Nisan'da Boğaz'ın Anadolu yakasındaki köşesine çıkarma denemesi yapan İtilaf askerleri başarısızlığa uğradı. Fakat asıl çıkarmayı Seddülbahir kıyılarına yaptılar. 28 Nisan'daki 1.Kitre Savaşı'nda ağır kayıplar verdiler. 1 Mayıs'tan itibaren İngilizler, asker çıkarmaya devam ettiler ve 6 Mayıs'ta başlayan büyük saldırıya (11. Kitre) 50.000 kişilik İngiliz-Fransız askeri katıldı. Türk askeri bu büyük kuvveti durdurdu ve bu saldırı da İtilaf kuvvetleri için düş kırıklığı ile sonuçlandı. Bunun üzerine İtilaf Devletleri Gelibolu Yarımadası'na sürekli asker çıkarttı. Tarihin en kanlı savaşlarından birisi, bu küçük yarımada üzerinde amansız bir şekilde sürdü. İtilaf kuvvetleri özellikle Anafartalar Savaşları'nda Yarbay Mustafa Kemal'i karşılarında buldular.

1908'den sonra İttihat Terakki liderleriyle anlaşamadığı için yalnızca askerlik mesleğine kendisini veren Mustafa Kemal, son olarak atandığı Sofya Askeri Ataşeliği'nden gönüllü olarak cepheye atanmasını istedi. Tekirdağ'da bulunan 19. Tümen Komutanlığı'na atandı. Yeni kurulan bu kuvvet bir aylık bir eğitimden sonra savaşa katıldı. İşte İngiliz-Fransız ordusu bu genç subayın askeri başarıları karşısında çaresiz kaldılar. Cephanesiz kaldıkları için düşman önünden kaçan askeri, süngü saldırısına kaldırarak düşman saldırısını engelleyen Mustafa Kemal, 57. Alay'ın da gelmesinden sonra, çok üstün düşman ordusuna, karşı saldırıya kalktı ve emrindeki birliklere "Size ben saldırıyı emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum... Biz ölünceye kadar geçecek zaman içinde, yerimizi başka kuvvetler ve başka komutanlar alabilir..." emrini veren Mustafa Kemal'in, bu emrini yerine getiren 57. Alay tamamen şehit oldu. Fakat düşman çıkartması da Anafartalar'da başarısız oldu.

Çok kanlı savaşlar sonunda İngiliz-Fransız ordusu, Anafartalar-Conkbayırı gibi Türk direnişleri karşısında yenilgiyi kabullendiler. 19-20 Aralık 1915'te askerlerinin bir bölümünü çeken düşman, 3-9 Ocak 1916'da da diğer kuvvetlerini çekerek yarımadayı boşalttılar. Bu savaşta Osmanlı Devleti ordusu 55.000 şehit, 100.000 yaralı, 21.500 hastalıktan ölen, 10.000 kayıp olmak üzere yaklaşık 200.000 kayıp verdi. Karşı tarafın kayıpları daha çoktu. 55.000'i ölü olmak üzere, yaralı ve esirler dahil, yaklaşık 330.000 kayıp verdiler.

Daha başlangıçtan beri Osmanlı Devleti ordusunun Alman subayların emrine verilmesine karşı çıkmış olan Mustafa Kemal, hemen her fırsatta bu durumu Savaş Bakanlığı'na yazmıştı.Çanakkale Cephesi'nde Liman von Sanders'in yaptığı savaş planını beğenmemişti. Enver Paşa'ya yolladığı yazıda, düşmanın karaya asker çıkarırken, zayıf bulunduğu bir sırada saldırarak karaya çıkmasının engellenebileceğini, oysa Sanders'in planının düşmanın karaya çıktıktan sonra durdurulmasına dayandığını, bunun da bizim aleyhimize sonuçlanacağını belirtti ve orduya Enver Paşa'nın kendisinin komuta etmesini istedi. Sanders'in planı, İtilaf Devletleri'nin büyük bir kuvvetini Çanakkale'de uzun bir süre oyalamak temeline göre yapılmıştı. Böylece İtilaf Devletleri 8,5 ay bu cephede savaştıklarına göre, Alman planı başarılı oldu. Türk askerleri Almanya'nın yükünü hafifletmek için savaştırıldı. Düşmanın yenildiğini ve çekilmek üzere olduğunu anlayan Mustafa Kemal, çekilme anında düşmana yapılacak bir saldırı ile büyük kayıplar verdirileceğini bildirdiyse de isteği Savaş Bakanlığı tarafından uygun bulunmadı. Bunun üzerine istifa etti ise de Liman von Sanders Paşa'nın isteği üzerine istifasını geri aldı.

İstanbul ve Osmanlı Devleti'ni kurtarmış olan Mustafa Kemal adı Enver Paşa'nın engellemesiyle İstanbul'da duyurulmadı. Sarıkamış başarısızlığını sansür ile engelleyen Enver Paşa, Mustafa Kemal adını da duyurmadı. Mustafa Kemal, bu savaş sırasında Albay'lığa terfi etti ve bir süre sonra Diyarbakır'a atandı. Generalliğe terfi ettiği de oraya ulaşınca bildirildi. Çanakkale yenilgisi Lord Kitchener'in siyasi yaşantısını sona erdirirken, Churchill'inkini de 20 yıl geriye attı.

Çanakkale'de İtilaf Devletleri yenilirken, Almanya ve Avusturya, Bulgaristan'ın yardımıyla Sırbistan'ı ezdiler ve Almanya'dan İstanbul'a demiryolu bağlantısı kuruldu. Almanya'dan sağlanan ağır silahlar nedeniyle artık Çanakkale'yi geçmek olanaksızdı. Çanakkale başarısızlığı İtilaf Devletleri'ne çok pahalıya mal oldu. Bu harekatın başarılması ile savaşı kısa sürede kazanacaklarını uman İtilaf Devletleri yanıldılar. Balkan Savaşı'nda yenilen Osmanlı Devleti ordusu genç subayları yönetiminde yeni bir dinamizm kazanmıştı. Dünyanın yenilmez sanılan donanma ve ordularının yenilebileceğini gösterdi. Çanakkale Savaşı'nı Osmanlı Devleti'nin kazanması nedeniyle Rusya'ya gereken yardım gönderilemedi ve Osmanlı Devleti savaş dışı bırakılamadı. Bu nedenle savaş iki yıl daha uzadı. Kut-ül Amara ve Seddülbahir yenilgileri, İngilizlerin prestijini çok sarstı ve özellikle sömürgelerindeki İngiliz itibarına darbe indi. Savaşa katılmakta duraksayan Bulgaristan'ın, Almanya yanında savaşa katılmasına neden oldu. Savaşın iki yıl uzaması, Rusya'da sefalet ve yokluğu arttırarak, Ekim 1917 Bolşevik Devrimi'nin çıkmasına neden oldu. Fransızların bu iki yıl içerisinde 1.766.000 ve İngilizlerin 1.607.651 daha insan kaybetmesine neden oldu. Böylece İngiliz ve Fransız ekonomileri önemli ölçüde zarar uğradılar ve bu ülkelerde hükümet bunalımları ortaya çıktı. İngiliz ekonomisinin zarara uğraması en çok A.B.D.'nin işine yaradı.

* Prof. Dr. Ergün AYBARS, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt I, Ege Ün. Basımevi İzmir,1986,ss 73-76







IRAK CEPHESİ(*)

İngilizlerin, daha savaş başlamadan önce Basra'ya asker getirmeye başladığını biliyoruz. Bir yandan Araplarla anlaşma yollarını ararken, bir yandan da asker yığmaya devam ediyordu. Oysa bu cephelerde Osmanlı Devleti'nin ancak 8.000 kişilik bir kuvveti ve ayrıca Araplardan oluşan 2.900 askeri vardı. Fakat İngilizler Araplarla anlaşmak üzereydiler. 22 Kasım 1914'de Basra'yı alan İngilizler ileri harekata başlayınca, Osmanlı Devleti de Irak cephesine asker gönderdi. Osmanlı Devleti'nin elinde yeterli haritalar bile bulunmuyordu. Albay Nurettin Bey (Paşa) Irak Cephesi Komutanlığı'na atandı. İngiliz komutanı Tawhsend, 27 Eylül 1914'de Kut-el Ammare'yi alıp yerleşmişti. Kasım Ayı'nda yapılan çetin savaşlardan sonra her iki taraf ta ağır kayıplar verdi. Bu arada cepheye Von der Golç Paşa atandı ve Nurettin Bey onun emrine verildi. 7 Aralıkta Osmanlı Devleti ordusu Kut-el Ammare'ye saldırdı ve kuşattı. Kuşatma 4,5 ay sürdü. 1000 ölü, 7000 yaralı vermiş olan İngiliz ordusu (5000 İngiliz, 7000 Hintli ve 3000 geri hizmetli) Osmanlı Devleti'ne teslim oldu. İngilizler bu yenilgiden sonra çok daha dikkatli davrandılar. Basra'ya yeni kuvvetler göndermeye başladılar.

Diğer yandan, İran'da Türk ve Alman etkisi ile İngiliz Konsolosu ve yandaşları Eylül 1915'te tutuklandı. Türk ve Alman subayların Türk ve İranlı 15.000 savaşçı sayesinde orta ve güney İran'daki İngilizler buraları terk ettiler. Golç Paşa Bağdat'a geldikten sonra (18 Ekim 1915) İngilizlere karşı İran'da ayaklanma çıkartılmaya çalışıldı. Fakat bir süre önemli bir Rus kuvveti Enzeli'de karaya çıkarak İran'daki bu üstünlüğe son verdi. Rusların Tahran'ı ve İngilizlerin de Bağdat'ı almasından sonra bu cephede üstünlük İngilizlerin eline geçti.

Doğu cephesinde soğuk, açlık, hastalık ve yokluklar içinde savaşan Türk Askeri; Irak cephesinde de sıcak, kolera, açlıktan kırılırken cephane ve ilaç gibi her çeşit malzemenin yokluğu, çeşitli olanaksızlıklar içinde savaşmak zorunda kaldı. Arapların İngilizlerle anlaşarak Osmanlı Devleti ordusunu arkadan vurmaları üzerine savaşın kaderi İngilizlerin eline geçti.

* Prof. Dr. Ergün AYBARS, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt I, Ege Ün. Basımevi İzmir,1986,ss 72-73

DOĞU CEPHESİ (SARIKAMIŞ HAREKATI) (*)

1878 Berlin Kongresi kararıyla Kars'ın Rusya'ya kalmasından sonra, Ruslar burada askeri amaçlı yollar yaptılar, demiryolunu Sarıkamış'a kadar getirdiler. Buna karşılık Türk demiryolu Ankara'nın ancak 100 km. doğusuna kadar ulaşmakta idi. Bağdat Demiryolu Projesi'nin uygulanmasını, Doğu Anadolu'ya demiryolu yapılmamak şartıyla kabul eden Rusların niyeti açık bir şekilde ortaya çıkmıştı. Rusya daha savaşın başında ulaşım üstünlüğüne sahipti. Osmanlı Devleti için en kolay yol Trabzon Limanı aracılığı ile ulaşımı sağlamak idi. Kaldı ki askeri denge açısından Rusya, Osmanlı Devleti'nden çok üstün durumda idi. Osmanlı Devleti lehine olan tek şey ise, Rusya'nın Almanya ve Avusturya ile savaş durumunda olmasıydı.

1914 Ocak başından beri "Başkumandan Vekili" olarak bütün Türk ordularının komutanı olan Enver Paşa İttihat ve Terakki'nin "Merkez-i Umumisi"nin de (genel merkez) en güçlü adamı idi. Enver Paşa Kafkasya'da Rusya'ya karşı sağlanacak askeri bir üstünlükle "Turancı" ülküyü gerçekleştirebileceğini düşünüyordu. Alman cephesinde meşgul olan Rusya'nın Kafkaslarda ancak 100.000 piyade ve 15.000 süvarisi 256 topu bulunuyordu. Ayrıca Ermenilerden 4.000 ve Gürcülerden 2.000 kişilik kuvvetleri vardı. Enver Paşa, Ruslara karşı iki kat kuvvetle saldırıp yenmeyi düşünüyordu. 6 Aralık 1914 tarihinde Trabzon'a oradan da Erzurum'a gelen Enver Paşa'nın kış ortasında, askerin yazlık giysi ile ve bütün yolar karla kaplı iken yapmak istediği saldırıyı kabul etmeyen 3. Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa istifa etti. IX. ve X. Kolordu Komutanları da Enver Paşa'nın düşüncesini paylaşmadıkları için istifa ettiler. Fevzi Paşa da (Çakmak) kış saldırısına karşı idi. 3. Ordu'nun komutasını doğrudan üzerine alan Enver Paşa, kış ortasında, 1,5 metre kar altında, -25 derecede ve 2-3 bin metre yükseklikte, arazinin dağlık ve ancak patika yollarından yararlanılabildiği bir yerde, Liman von Sanders'in de karşı koymasına rağmen 19 Aralık 1914 tarihinde orduya saldırı emrini verdi. 90.000 kişilik mükemmel disiplinli bir ordu "Sarıkamış Saldısı"na başladı. Yiyecek ve ısınma için hiç bir hazırlık yapılmamış olan bu saldırıda Türk askerinin 60.000'den çoğu soğuktan donarak öldü. Bütün olanaksızlıklara rağmen asker, dayanıklılık, itaat, direniş ve mücadele azminin üstünlüğü bakımından büyük bir örnek gösterdi. 27 Aralık'ta yapılan Türk saldırısı Ruslar tarafından durduruldu. 28-29 Aralık'ta da Sarıkamış kuşatıldı. Fakat ordunun 2/3'ü soğuktan donarak öldüğü için kuşatma başarısız oldu. 1 Ocak 1915'te, planın başarısızlığını gören Enver Paşa yine de saldırıyı devam ettirdi. 2 Ocak günü ise cepheden ayrıldı. Rus ordusunun ileri harekatı ile Ardahan ve Oltu yeniden Rusların eline geçti. Türk askeri çekilirken yine soğuk,açlık ve hastalıktan büyük kayıplar verdi. 90.000 kişilik ordudan 12.000 kişi geriye dönebildi, geriye dönenler de hastalıklı idi. Rus tarafının, 16.000 ölü, 12.000 yaralı ve hasta olmak üzere 28.000-30.000 kayıpları vardı.Enver Paşa, Sarıkamış Harekatı ile ilgili haberlere sansür koydurttuğu için, bu başarısızlık İstanbul ve diğer yerlerde yeterince duyulmadı ve Enver Paşa'nın başarısızlığı sonradan etkisini gösterdi. Kafkas Cephesi'nde üstünlüğü ele geçiren Ruslar, bir süre sonra hemen hemen tüm Doğu Anadolu'yu ele geçirdiler.

* Ergün AYBARS,Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Ege Ün. Basımevi, İzmir, 1986, ss 70-71
KANAL HAREKATI (*)

Doğu'da Sarıkamış Harekatı'nın yapılması planlanırken, Suriye'de 4. Ordu kurulmuş ve Bahriye Nazırlığı üzerinde kalmak üzere Cemal Paşa, bu ordunun komutanlığına getirilmişti. Kafkasya'da Enver Paşa Turan için saldırırken, Cemal Paşa " İslam " için Mısır'daki İngiliz birliklerine saldıracaktı. Mısır, Süveyş Kanalı dolayısıyla İngiltere'nin Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda ile ulaşımını sağlaması açısından çok önemli bir yerdi. Bu nedenle İngilizler, daha savaş öncesi burada 100.000 kişilik bir ordu bulunduruyordu.

Cemal Paşa, Kanal saldırısını Almanlarla birlikte planladı. 15 Eylül 1914'te İstanbul'da yapılan bir toplantıda Liman von Sanders, Cemal Paşa'nın düşüncesine karşı çıkmıştı. Oysa Almanya, İngiltere'yi Orta Doğu'da uğraştırmak, Suriye, Irak ve Mısır'da savaştırmak için Osmanlı Devleti ordusunun Süveyş Kanalı'na saldırmasını istiyordu.Bu nedenle Alman Genelkurmayı, Liman von Sanders'e doğrudan emir vererek " Genel çıkarlar açısından,Mısır'a karşı girişilecek harekat çok önemlidir. Ekselansınız, Osmanlı Devleti tarafından teklif edilen harekata karşı olmayarak bu görüşe uymalısınız." diyordu. Kasım 1914'te kurulan 4. Ordu Komutanlığı'na getirilen Cemal Paşa, 16.000 kişilik ve hafif silahlarla donatılmış bir ordu ile yedi günlük bir yürüyüşle Sina Çölü'nü geçerek, Süveyş Kanalı'nın doğu yakasına yaklaştı. İngilizler böyle bir şeyi beklemiyordu. 2/3 Şubat gecesi Osmanlı Devleti ordusu saldırıya geçti. Fakat İngilizlerin yoğun ateşi karşısında Osmanlı ordusundaki Arap askerleri paniğe kapıldılar. Kanala ulaşan iki Türk bölüğü ise imha edildi ve 3 Şubat gecesi orduya geri çekilme emri verildi. Kafkas cephesindeki hayalden sonra, Mısır'ı fethetme hayali de sona eriyordu. Ancak İngilizler de karşı saldırıya geçmediler ve beklediler. Çanakkale Savaşı'nın araya girmesi nedeniyle Kanal saldırısı ertelendi. Fakat Çanakkale Savaşı sona erdikten sonra ikinci kez Kanal Harekatı denendiyse de birincisi gibi başarısızlıkla sonuçlandı.

* Ergün AYBARS,Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Ege Ün. Basımevi, İzmir, 1986, s. 72

ERMENİ SORUNU VE TEHCİR(*)

Ermeni Sorunu, Osmanlı Devleti'nin çöküş ve parçalanma döneminde, bütün Hıristiyan azınlıkların ayaklanmalarında olduğu gibi bir iç olay olarak başlamış, Avrupa'nın olaya karışmasıyla dış sorun durumuna gelmiştir. Bu olayda da diğer olaylarda olduğu gibi Rusya, İngiltere ve Fransa'nın etkilerini görmekteyiz. Bu nedenle üç devletin Osmanlı Devleti üzerindeki çıkarlarını görmek gerekir.

18. yy. da Avusturya ile birlikte Osmanlı Devleti'nin topraklarını paylaşmak isteyen Rusya, 19. yy.ın başından itibaren bu amacına tek başına ulaşmak istedi. Rusya, Balkanlar'da başlayan, Karadeniz, Kafkasya, Kuzey İran ve Afganistan'dan geçen bir çizginin güneyine inmek istiyordu. Bu çizgide Rusya'yı durduran en büyük güç İngiltere idi. Bu çizginin en önemli bölümünde ise, Osmanlı Devleti bulunmaktaydı. Rusya Karadeniz'in batısından Balkanlar üzerinden ilerleyerek Boğazları, Karadeniz'in doğusundan ilerleyerek de Doğu Anadolu üzerinden İskenderun ve Basra Körfezleri'ni ele geçirmek istiyordu. Fakat karşısında daima İngiltere ve Fransa'yı buldu. Bu nedenle Balkanlar'da yaşayan Hıristiyanları Osmanlı Devleti'ne karşı kışkırtıp onları kendi nüfusu altına alma yoluna gitti. Aynı yöntemi Doğu Anadolu'da yaşayan "Ermeni"ler üzerinde kullandı.

Fransız Devrimi'nin ulusal bağımsızlık fikirleri Osmanlı Devleti'nin önce Hıristiyan azınlıkları üzerinde etkili oldu. Balkanlar'da yaşayan Sırplar, Yunanlılar, Bulgarlar, Romenler ve diğerleri Osmanlı Devleti'ne karşı değişik zamanlarda ayaklandılar. Hıristiyan azınlıkların her ayaklanmasında, Avrupa kamuoyu ve büyük devletler hemen onları korudular. Rusya ise bundan yararlanıp Osmanlı Devleti'ne saldırdı, bunun en açık örneği ise Yunan İsyanı'nda görülmektedir. Avrupa Restorasyon döneminde ulusal bağımsızlıkları engelleme kararı almış iken ve Rusya bunun öncülüğünü yaparken, Yunan Ayaklanması'nda bu kararlarını çiğnediler. Hıristiyan Yunanlılar'ın Müslüman Türkler tarafından katledildiği propagandası ile olaya müdahale ettiler. 1827'de Navarin'de İngiliz, Fransız, Rus donanmaları, Osmanlı Devleti donanmasını yaktı. Rusya Osmanlı Devleti'ne savaş açtı ve Osmanlı Devleti yenildi. 1829 Edirne Antlaşması ile de Yunanlılar bağımsızlıklarını kazandılar. Aynı şekilde Sırp, Bulgar, Romen diğer Hıristiyan azınlıklar bağımsızlıklarını hep Avrupa'nın müdahalesi sayesinde kazandılar. Özellikle din faktörü, Türklere karşı bütün batılı Hıristiyan devletlerin kullandığı bir silahtı. Bu silahı Osmanlı Devleti'nde yaşayan bütün Hıristiyan azınlıklar, bağımsızlıkları için kullanırken büyük devletler de kendi çıkarlarına uygun olarak Osmanlı Devleti'nin iç işlerine karışmak için kullandılar. Bundan en son yararlananlar ise Ermeniler oldular. Gerek Avrupa kamuoyu, gerekse devlet adamları, İslamiyet, özellikle Müslüman Türkler söz konusu olunca kendilerini din taraftarlığından kurtaramamışlardır. Avrupa'nın Türk tehlikesi altında kaldığı zamanın "Haçlı" düşünce ve geleneği ile davranan Avrupalılar Osmanlı Devleti'ndeki Hıristiyanlar söz konusu olunca, dini politikayı hep kullandılar. Öyle ki, Rusya'da halk sefalet içinde yaşarken ve köylü toprağın kölesi iken, Osmanlı Devleti'nin en rahat halkı Rumlardı. Akdeniz ve Karadeniz ticaretini ellerinde bulunduran Rumlar, bu sayede önemli ölçüde servet sahibi olmuşlardı. Fakat Rusya buna rağmen Rumların Osmanlı Devleti'nde ezildiğini ileri sürerek Ortodoks koruyuculuğu yapıyor ve Osmanlı Devleti'nin iç işlerine karışıyordu. Diğer yandan da, Hıristiyan Polonya'nın Rus egemenliği altında bulunuşuna ise tüm Avrupa sessiz kalıyordu. İrlanda'da ise İngiliz baskısı çok şiddetli bir şekilde sürüyordu. Bütün bunlara rağmen, Osmanlı Devleti'nde yaşayan Hıristiyanlar için Avrupa'nın müdahalesi ancak politik çıkarlarla açıklanabilir. 1798'den 1878'e kadar Rusya'ya karşı Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü koruyan İngiltere, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra bu politikasını değiştirdi. Osmanlı Devleti'nin Rusya'yı durduramayacağını düşünerek, Ege Denizi çevresinde İngiltere'nin himayesinde büyük bir Yunanistan ve Doğu Anadolu'da bu savaş sırasında ortaya çıkan ve Rusya tarafından savaş sırasında kışkırtılan Ermeni konusundan yararlanıp, yine kendi himayesinde bir Ermenistan kurulmasını desteklemeye başladı. Doğu Akdeniz'de güvenlik sağlamak bahanesiyle de Kıbrıs Adası'nı 99 yıl için zorla kiraladı. Böylece iki büyük devletin çıkarları açısından Hıristiyan Ermeni konusu önce dış sorun olarak başlatılıyor ve bundan yararlanan Ermeni örgütleri tarafından da bir iç sorun haline getiriliyordu. Hıristiyanlar konusundaki olayları iyi bilen Ermeniler, bu amaçla din faktörünü propaganda silahı olarak kullandılar. Bu tarihten sonra silahlı örgütlenmeye ve saldırıya başladılar.

Ermeniler kendilerini "Hayk" ülkelerini "Hayastan" olarak isimlendirirler. "Ermeni" ve "Ermenistan" kelimelerinin nereden geldiği kesin olarak bilinmemekle beraber bir coğrafi ad olarak bilinmektedir. Ermeni egemenliği Doğu Anadolu'da Bizans İmparatorluğu tarafından, en son yaşayan Kilikya Ermeni Krallığı ise 13. yy.da Memluk Devleti tarafından ortadan kaldırılmıştı. 1071'den itibaren Anadolu'ya giren Türkler burada Bizans egemenliğine son vererek, Asya'dan gelen Türk göçmenleri ile Anadolu'yu bir Türk ülkesi haline getirdiler. Öyle ki batı kaynakları daha 12. ve 13. yy.dan itibaren buralara Türkiye ve burada kurulan Selçuklu ve Osmanlı Devleti'ne de Türk Devleti demekteydiler. Osmanlı Devleti Doğu Anadolu'yu ele geçirdiğinde ise bir Ermeni Devleti söz konusu değildi. Van, Bitlis, Diyarbakır, Sivas ve Toroslar'ın güneyi Ermenilerin en yoğun olduğu yerlerdi. Fakat buralarda bile hiçbir zaman Türklerden çok değillerdi. En yoğun oldukları yerlerde bile ancak nüfusun % 39'nu oluşturuyorlardı. Fatih Sultan Mehmet zamanında İstanbul'da bir Ermeni Patrikliği kurulmuş ve kendi cemaatleri iç yönetiminde serbest bırakılmışlardı. "Osmanlı Devleti tarihinde dinsel nefretten kaynaklanan katliam ve dini taassup Avrupa'nın 13. yy.a kadarki tarihine kıyasla çok azdır.Haçlılar Filistin'de Müslüman esirleri keserken, İspanya'da Engizisyon'un dehşeti had safhada iken, Kromvel'in askeri İrlandalı Katolikleri katlederken, Fransa Kralı'nın emri ile Fransa'da Protestanların kökü kazınırken, bütün Avrupa ülkelerinde Museviler hesapsız zulüm ve vahşete tabi tutulurken, Küçük Asya'da (Anadolu'da) Müslüman, Hıristiyan ve Musevilerin yan yana tam bir dostluk içinde yaşadıklarını... " (Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1983) belirtirsek Türklerin dini hoşgörüsü anlaşılır. Bu dini hoşgörünün Osmanlı Devleti'nin ve Türklerin aleyhine işlediği gerçektir. Bu dini hoşgörü sayesinde cemaatler halinde ulusal varlıklarını koruyabilmiş ve kiliseleri çevresinde örgütlenmiş olan Hıristiyan azınlıklar büyük sorun oldular. Gerek Ortodoks Rumlara, gerekse Gregoryan Ermenilere, devlet içinde devlet denecek ölçüde sayılacak dini ayrıcalıktan başka, kültürel ve hukuki haklar tanınmış olması, Osmanlı Devleti'nin çöküş döneminde çeşitli devletlerin iç işlerine karışma aracı oldu.

Ermeni Kilisesi'nin Ermeni cemaati üzerindeki geniş hakları, Ermeni milliyetçiliğinin de kaynağı oldu. Ermeni Kilisesi cemaat içi suçları cezalandırma yetkisine sahip olduğu gibi, Kilise'nin otoritesini kaybeden bir Ermeni bütün haklarını yitiriyor, hiç kimse kendisiyle görüşmüyor, kimse kendisine mal satmıyor, evlenmiyor, vaftiz edilmiyor ve hatta ölüsü gömülmüyordu. Kilise'nin Ermeniler üzerindeki bu otoritesi Ermeni örgütlenmesinde en önemli rolü oynadı. 19. yy.da Osmanlı Devleti'ne gelen misyonerler, Müslümanlar üzerinde etkili olamayınca Ermenilerle daha çok ilgilendiler. Ermenilerin durumunu kendi ülkelerine abartarak anlattılar. Hıristiyan Avrupalılar daha 1829 yılından itibaren Ermenilerle ilgilenmeye başladı. Bu tarihte biten Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Doğu Anadolu'ya giren Ruslar Ermenileri kullandılar. Ermeniler de Ruslar sayesinde bağımsızlık kazanacaklarını, Çar'ın aynı zamanda " Polonya Kralı" olduğu gibi "Ermenistan Kralı" unvanını da alacağını ümit ediyorlardı. Oysa Kafkasya'yı ele geçiren Rusya, Kafkasya'daki diğer toplumların bağımsızlık duygularını kamçılayacak bir şekilde bir Ermenistan Devleti'nin kurulmasını kendi çıkarlarına aykırı buluyordu. Nitekim buradaki 500 Ermeni Okulu kapatıldı ve 20.000 öğrenci sokağa atıldı. Baskı ve kırbaç ile Ermeniler Rusça'yı öğrenmeye zorlandılar. Ermeni kilisesi, Ermeni hareketinin örgütleyicisi oldu. Rumlardan farklı olarak, Müslüman olmayan uyruklar arasında devlete en bağlı olan Ermenilerin örgütlenmesini ve isyan hazırlılarını sürdüren kilise propaganda silahını ustalıkla kullandı. Yayın yoluyla ve özellikle Anadolu'daki misyonerler aracılığı ile Doğu Anadolu'daki Hıristiyan Ermenilerin büyük sıkıntı ve baskı altında yaşadığı propagandası yapıldı. Kötü idare ve sıkıntılar, bütün Müslüman halk için de söz konusu olmasına rağmen, Hıristiyan-Müslüman düşmanlığı işlenerek tek yönlü gösterildi. 1869'da Patrik olan Hrimyan doğu illerinin durumunu Patrikhane milli meclisinin gündemine getirdi. Bütün Piskoposlardan kendi bölgelerindeki şikayet konularını bildirmelerini istedi. 1875'te Hersek İsyanı çıkınca, kilise bundan yararlanarak doğu illeri için bir Ermeni muhtariyeti elde edebileceğini umdu. 1876'da bütün büyük devletlere bir muhtıra yollanarak Ermeni davası anlatıldı. Eçmiyazin Katolikosluğu da Çar nezninde konuyu destekledi. Patrikhane İstanbul'daki büyük elçileri dolaşarak ilgilerini çekmeye çalışıyordu. Aynı tarihte 23 Aralık 1876'da Osmanlı Devleti'nde I. Meşrutiyet ilan edildi. Meclis-i Mebusan'da bütün azınlıklar temsil edildiler. Halep Mebusu Manok efendi meclis kürsüsünde, Ermeni ve Hıristiyanların dış korumaya gereksinimleri olmadığını belirtti. Ve bundan kilise memnun olmadı. Umutlarını 1877 yılında başlayan Osmanlı-Rus savaşına bağlayan Ermeniler, Rusların yönetimi altına da girmek istemiyorlardı. Fakat Plevne'nin tesliminden sonra, ancak Ruslar sayesinde bir şeyler elde edebileceklerini zannettiler. Ocak 1878'de Ermeniler Edirne'de yapılan ateşkes görüşmelerinde Rus Çar'ından yardım istemeye karar verdiler ve Rus himayesini istediler. Edirne'de Grandük Nicola ve kont İgnatiyef'e başvurdular. İgnatiyef bu durumdan yararlanarak onları ayaklanmaya kışkırttı. Ayastefanos Antlaşması'nın 16. maddesinde Ermeniler için ıslahat yapılması hükmü yer aldı, fakat Rusya'daki Ermenilere örnek olabileceği endişesiyle Rusya, Ermenilere muhtariyet verilmesini kabul etmedi. Berlin Antlaşması'nda ise Ermeniler hakkındaki hükümler Osmanlı Devleti'nin lehine yumuşatıldı ve Rusya ıslahat ile ilgili baskısını kaldırdı. Çok uğraşmış olmalarına rağmen Ermeniler Berlin'de muhtariyet elde edemediler. Ermeni Patriği, Berlin kongresi öncesi İngiltere elçisine, Avrupa devletlerinin ilgisini çekmek için isyan etmek gerekli ise bunun zor olmadığını söyleyerek, başvuracakları yöntemi daha o tarihte belirtti. Ermeniler Berlin'den eli boş dönünce, silahlı ayaklanma olmadan istediklerini elde edemeyeceklerini gördüler ve bundan sonra silahlı ayaklanmalara ve gizli siyasal örgütlenmelere başladılar. Bu tedhişçi örgütlerin en önemlileri "İhtilalci Hınçak Partisi" ile "Ermeni İhtilalci Taşnaksutyun Partisi" daha önce Paris'te başlayan çalışmaların sonunda fiilen 1887'de Cenevre'de kuruldu. Türkiye Ermenistan'ın politik ve ulusal bağımsızlığını sağlamak için, yöntem olarak propaganda, tahrik, tedhiş yollarına başvurmayı ve işçi-köylü teşkilatlanmasını kullanmak istemeyen Marksist bir kuruluştu. İhtilal için seçtikleri en uygun zaman, Osmanlı Devleti'nin savaşa girmesiydi. Hınçak programı hem milliyetçi, hem de komünist idi. İhtilali ekonomik istismara karşı sınıf mücadelesine dayandırıp, milliyetçi bir devlet kurmak istiyordu. Osmanlı Devleti'ndeki bütün Ermeni ayaklanmalarının hazırlanmasında bu partinin büyük rolü oldu. Ermeni Dili'nde Federasyon (Birlik) anlamına gelen Taşnaksutyun veya kısaca Taşnak Partisi, özellikle Rusya'daki Ermeniler tarafından Kafkasya'da kuruldu. 1890'larda ortaya çıkan bu örgüt 1846'lardan beri kurulmaya çalışılıyordu. Tüm Ermeni örgütlerini bir araya getirmeye çalışan bu örgüte bir ara Hınçak Partisi de katılmış, fakat 1891'de Taşnakların yönetimi yumuşak bulduklarından, fakat esasta komünist olduklarından birlikten ayrıldılar. Taşnak Partisi de tedhiş ve ihtilal yöntemini seçmişti. Çeteler kurmak, halkı silahlandırmak, öldürme olaylarını araç olarak kullanacakları programlarında açık olarak yer almaktaydı. Özellikle Hınçaklar, amaçları uğruna kendi soydaşlarını da öldürmekten çekinmiyorlardı.

Ermeni Kilisesi ve Ermeni örgütleri öncelikle, nüfus konusunda asılsız iddialar ileri sürdüler. Berlin Kongresi sırasında, nüfuslarının 3.000.000 olduğunu ileri süren Patrik, kongreden umduklarını elde edemeyince nüfusun 1.780.000 olduğunu belirtti. Yabancı kaynaklar Ermeni nüfusu 1.500.000 olarak gösterirken, Osmanlı Devleti kaynakları 1.300.000 olarak göstermekteydi.

Ermeni sorunundan yararlanarak, kurulacak bir Ermeni Devleti'ni kendi himayesi altına almak isteyen İngiltere, 1880 yılında Avrupa devletlerinin de desteğini sağlayıp, Berlin Antlaşması'nın Ermeni ıslahatı ile ilgili hükmüne dayanıp Osmanlı Devleti'nden bilgi istedi. Islahat önlemleri Avrupa'ya Ermeniler tarafından, Türklerin katliam yaptıkları şeklinde asılsız propagandalarla duyuruldu. Bunun sonunda Osmanlı Devleti, ıslahat girişimlerine başladı. Almanya, Avusturya ve Fransa'nın İngiltere'yi yalnız bırakmaları üzerine İngiltere de ileri gitmedi. 1885 yılında Doğu Rumeli'nin Bulgaristan'a katılması Ermenileri harekete geçirdi. Avrupa'da yaşayan Ermenilerin kışkırtması ile 1888'de Van'da ayaklanma çıktı, fakat hemen bastırıldı. 1890'da Erzurum'da yeni bir ayaklanma çıktı. İstanbul'da bazı Ermeniler kendi örgütleri tarafından casus diye öldürüldüler. Bütün bu hareketler devlet tarafından çabuk bastırıldı. Fakat 1884 yılında Rusya ve İran Ermeni komitelerinin kışkırtmasıyla Bitlis'in Sasun bölgesinde yeni olaylar patlak verdi. Yöre halkı ile Ermeniler çatışmaya başladı. Osmanlı Devleti önlem almaya kalkışınca Ermeni ayaklanması çıktı. Osmanlı Devleti'nin ayaklanmayı bastırmak için aldığı önlemler, Avrupa'da katliam propagandasına dönüştü. Bundan yararlanan İngiltere 1895 yılında Osmanlı Devleti'ne baskıya başladı ve Ermenistan Devleti konusunu ele aldı. Rusya, Ermenilerin bağımsız devlet kurmasını istemediği için İngiltere'ye karşı çıktı. Zaten Ermeni komiteleri de Rusya'nın çıkarlarına ters düşerek, işi ileri götürmüştü İngiltere'den aldıkları cesaretle Osmanlı Devleti, İran ve Rusya'daki Ermenileri birleştirmeyi ve bağımsız Ermenistan tezini ileri sürmüşlerdi.

1895 yılının sonunda Ermenilerin Bab-ı Ali'ye doğru yürüyüş yapmaları sırasında askere ateş açmaları ve bir kaç erin şehit olması üzerine askerin de Ermenilere ateş açması sonucu çıkan olaylar, Trabzon, Erzurum, Harput, Diyarbakır, Sivas, Antep ve Maraş'a yayıldı. Avrupa'da Türklerin katliama başladıkları, Hıristiyan Ermenilerin Müslüman Türkler tarafından kılıçtan geçirildiği şeklinde propagandalar yapıldı. İngiltere sert bir müdahale amacıyla girişimde bulunduysa da Rusya'nın karşı çıkması Almanya'nın Osmanlı Devleti'ni desteklemesi, Avusturya ve Fransa'nın çekinser kalması İngiltere'yi yine yalnız bıraktı. Bu sayede Osmanlı Devleti ayaklanmaları bastırabildi. 1896'da Ermeniler ellerinde bombalarla Osmanlı Bankası'nı basınca Osmanlı Devleti'nin olayı bastırmak için önlem alması sırasında çıkan çatışmada bir çok Ermeni öldü. Ayrıca Van'da isyan eden Ermeniler, 20.000 yerli halk tarafından kuşatıldılar. İmha etmek için Vali'nin emrini beklediler, fakat Vali Ermenileri korudu. İngiltere'nin yine Osmanlı Devleti'ne karşı sert bir tutum içerisine girdiyse de yalnız kaldığı için yine ileriye gidemedi. Bütün bu ayaklanmaların ihtilalci Ermeni örgütleri tarafından çıkartıldıkları, İngiliz Konsolosları'nın ve görevlilerinin raporlarında ve anılarında da yer almasına rağmen İngiltere, politik çıkarlarına uygun olarak Osmanlı Devleti'ne baskı yaptı. Hatta yakalanan suçluların çoğu bu baskı sayesinde serbest bırakıldılar. Türklerin Ermenileri kılıçtan geçirdiği ve binlerce Ermeni'nin katledildiği haberlerinin de asılsız olduğu ortaya çıktı. Örneğin Erzurum olayında 12 ermeni ölmüş 250 kişi yaralanmıştı. Sasun İsyanı sırasında yoğunlaşan İngiliz baskısı karşısında Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Rusya'nın Erzurum Konsolosları'nın resmi soruşturma yapmasını kabul etti. Bu soruşturma sonucu hazırlanan 20 Temmuz 1895 tarihli raporda, Ermenilerin masum olmadığı ve katliama uğramadığı anlaşılıyordu. 1895 yılında Osmanlı Devleti tüm isyanlarda ölü ve yaralı Müslüman ve gayrimüslim sayısını yayımladı. 1828 Müslüman ve 8777 gayrimüslimin öldüğü anlaşıldı. 1890-1895 yılları arasında çıkan Ermeni isyanları batı dünyasında bir soykırım dönemi olarak gösterildi. Ermeni kaynakları bu dönemde 100.000 ile 300.000 Ermeni'nin öldüğünü ileri sürdüler. Oysa İngiliz kaynakları ancak 42.000'e ulaşır, Osmanlı kaynakları ise bu sayıyı 13.432 olarak belirtir. Fakat bütün bu olayların ortak yönü, hepsinin de Ermeni örgütleri tarafından yapılmış olmasıydı. Bu olaylarda Ermeniler tarafından öldürülen Müslüman halkın durumundan ise Avrupa'da söz edilmiyordu.

Balkan Savaşı'ndan sonra Ermeni ıslahatı yeniden gündeme gelirken, Osmanlı Devleti'nin ekonomik paylaşımı da yapılıyordu. Büyük devletleri Ermeniler lehinde baskıları ve sonunda Rusya'nın önerisi ile Almanya'nın da kabul ettiği bir çözüm şekli 8 Şubat 1914'te İttihat ve Terakki tarafından da kabul edildi. Çözüm, Doğu Anadolu'da iki yabancı genel müfettişin yönetimine bırakılacaktı. Fakat bu program uygulanamadan I. Dünya Savaşı çıktı. Birinci Dünya Savaşı Ermenilere istedikleri fırsatı verdi. Osmanlı Devleti o tarihe kadar Ermenileri desteklemiş bulunan devletler (İngiltere, Fransa, Rusya) ile büyük savaşa girdi. Ordularını birbirinden binlerce km. uzak yerlerde savaşa sokan Osmanlı Devleti, Anadolu'nun içinde yeterince kuvvet bırakamadı. Bu durumdan yararlanan Ermeniler, İstanbul ve Anadolu'da gizli çalışmalara başladılar. Dışarıdaki Ermeniler de tarihi bir fırsatın geldiğini ilan ettiler. Çar Nikola da bir bildiri ile Ermenileri ayaklanmaya kışkırttı. Rus Ermenileri Rus ordusunda savaşırken, Osmanlı Devleti'ndekiler de Osmanlı Devleti ordusunu arkadan tehdit ediyorlardı. 1 Kasım 1914'te, Rusya'nın savaş ilanı ile birlikte Ermeni çeteleri Anadolu'da saldırılara başladılar. Osmanlı Devleti ordularının Çanakkale Cephesi'nde İngiltere ve Fransa'ya, Doğu Cephesi'nde Rusya'ya, Güney Cephesi'nde İngiltere'ye karşı savaştığı bir sırada Ermeniler bu cephelerin ortasında yani Osmanlı Devleti ordusunun arkasında tehdit unsuru olarak bulunuyorlardı.Daha açık bir deyimle Osmanlı Devleti'ne karşı bir savaş başlattılar.

Rusya ve İngiltere'nin kışkırtmaları, Osmanlı Devleti'ndeki Ermenileri etkiledi ve daha savaşın başında Osmanlı Devleti'nin düşmanlarıyla işbirliğine başladılar. Savaş başlayınca Rusya Ermenileri sınırı geçip, Türk köylerini yakmaya başladılar. Van ile Bitlis arasındaki köprülere sabotaj yaptılar. 1915 Şubat'ında, Zeytin Kasabası'nı ele geçirip Müslüman aileleri katlettiler. 2 Nisan 1915'te 1.500 Ermeni çeteci Van'a saldırıp geçici Ermeni Hükümeti'ni kurdular. Sivas dolaylarında 30.000 Ermeni asker kaçağı (Osmanlı Devleti ordusunda kaçmışlardı.) Osmanlı Devleti ordusunu arkadan vurmak için örgütlendiler. Sivas Valisi'nin 22 Nisan'da İçişleri Bakanlığı'na çektiği telgrafta, yöredeki 30.000 Ermeni'nin silahlanmış ve 15.000'inin Rus ordusuna katılmış olduğunu, diğer 15.000'inin ise Osmanlı Devleti ordusunu arkadan vurmak için beklediğini bildirdi. Ermenilerin yoğun bulunduğu cephe gerisindeki yerlerde 1915 yılında ayaklanmaları, ordunun geri hizmet ve ulaşım yollarını tehdit etmeleri, cephede savaşan Türk askerinin yokluğundan yararlanarak korumasız olan Türk halkını öldürmek ve daha sonra da Rus ordusuna gönüllü katılmak gibi davranışları, Osmanlı Devleti'ni önlem almak zorunda bıraktı.Rus Dışişleri Bakanı Sazanof'un da kabul ettiği gibi, Ermeniler Doğu Anadolu'da hiçbir zaman nüfus üstünlüğüne sahip olmamışlardı. Fakat Birinci Dünya Savaşı'nın yarattığı fırsattan yararlanarak Ermeni Devleti kurmak için Osmanlı Devleti'ne karşı ayaklandılar. Osmanlı Devleti, iç güvenliği sağlamak ve cephe gerisini güven altına almak için 27 Mayıs 1915 tarihinde, yani Çanakkale Savaşı'nın en yoğun olduğu bir sırada, Ermenilerin göç ettirilmesi için " Muvakkat Kanunu " nu çıkardı. Ayaklanan halka karşı komutanlara askeri kuvvet kullanma ve silahlı direnme durumunda ise direnenleri imha etme, hıyaneti görülen köy (özellikle düşmanla işbirliği yapan) ve kasaba halkının ayrı ayrı veya toplu olarak başka yerlere gönderilip, yerleştirilmeleri için yetki tanındı. 2 Haziran buyruğu ile de Ermeni halkın askeri harekat bölgelerinden alınıp, Irak ve Suriye'ye yerleştirilmeleri bildirildi. Ermenilerin toptan Halep'e gönderilmeleri iki yıl sürdü. Kafileler, yanlarında koruyucu jandarma birlikleri ile yola çıkarılıyordu. Yolda yiyeceklerini kendileri sağlayacaklardı. Ermenilerin yakın geçmişte zulmüne uğramış bazı köy ve kasaba halkının Ermenilere yiyecek vermemelerine karşılık, bazı yerlerde ise yardım ediliyordu. Yabancı kaynaklar genel olarak 1.500.000 Ermeni'nin göç ettirildiğini ileri sürerler. Yollarda bazı aşiretleri saldırısı, hastalık ve bakımsızlıktan ölenler olması, bir kıyım politikası olarak gösterildi. Oysa bu tarihte Osmanlı Devleti kendi askerini bile doyuracak kadar yiyecek bulamıyordu ve Birinci Dünya Savaşı'nda ve hastalıktan ölen Türk askerinin sayısı yüz binlerle ifade ediliyordu. Tehcir sırasında koruyucu önlemler alınması için hükümetin emirlerine rağmen askerin cephede oluşu ve jandarma birliklerinin yetersizliği, aşiretlerin saldırıları sonucu bazı Ermenilerin ölümüne yol açmıştı. Fakat bu saldırıları yapanlar yakalanarak Örfi İdare (Sıkı Yönetim) Mahkemeleri'ne veriliyorlardı. 1397 kişi suçlu bulunmuş ve bir bölümü idam edilmiş, diğerleri hapis cezasına çarptırılmıştı. 1915 yılında bu ölümlerin bir soykırım politikası olmadığı ele geçen belgelerden de açıkça bellidir. 20. yy.a kadar Ermenilerle birlikte yaşamış, yakın tarihe kadar birçok Ermeni'ye devlet yönetiminde bakanlık görevi vermiş olan Osmanlı Devleti'nin 1915 yılına kadar hiç bir şey yapmayıp, 1915 yılı içinde Ermeni İsyanı yüzünden cephe güvenliğini sağlamak için böyle bir uygulamaya başvurması, bunun savaş döneminin zorunlu bir uygulaması olduğunu, sorumluluğunun ise Osmanlı Devleti'nden çok, isyan eden Ermenilere ve onlara kendi çıkarları için isyana kışkırtanlara ait olduğunu gösterir. Rus ordusu ile birlikte, Doğu Anadolu'yu işgal eden Ermeni alaylarının yalnızca Erzurum'da en az 10.000 Türk'ü öldürdüklerini,1915-1918 yılları arasında 600.000 Türk ve Kürdü katlettiklerini, Rus işgali ve Ermeni öldürmelerinden dolayı ise 2.000.000 Türk'ün İç Anadolu'ya göç zorunda kaldığı dikkate alınırsa tek yönlü suçlamaların asılsızlığı ve bunun katliam değil bir iç savaş olduğu daha iyi anlaşılır. Hele, milyonlarca (bazıları 3.000.000 bazıları 1.500.000 olduğunu ileri sürüyorlar) Ermeni'nin öldürüldüğü iddialarıysa tamamen gerçek dışıdır. Ermeni tehcirine ait rakamları, ölü sayısı gibi göstermek istemektedirler.

Birinci Dünya Savaşı'na kadar Ermeni sorununu bir baskı aracı olarak kullanan İngiltere ve Fransa, savaş içinde yaptıkları gizli antlaşmalarla Boğazları ve Doğu Anadolu'yu Ruslara bırakırlarken Ermenileri unuttular. 3 Ocak 1916'da yapılan Syks-Picot Antlaşması ile Boğazlar ve Doğu Anadolu, Trabzon dahil olmak üzere Rusya'ya bırakıldı. Irak İngiltere'ye, Suriye Fransa'ya kaldı ve Rusya bu antlaşmayı Nisan ayında kabul etti. Daha sonra 19-21 Nisan 1917'de İtalya ile St. Jean de Maurienne Antlaşması yapılarak Antalya ve İzmir İtalyanlara bırakıldı. İşin ilginç yanı da bu antlaşmalarda Ermenilerden tek kelime bile edilmemesiydi.

Ancak Rusya'da 1917'dde devrim çıkıp, Rusya savaştan çekilince Ermenistan kurulması fikri yeniden gündeme geldi. Rusya ise, Brest-Litowsk Antlaşması'nı imzalayarak savaştan çekilmeden önce, Lenin ve Stalin imzası ile Pravda Gazetesi'nde 13 Ocak 1918 tarihinde bir Decret (Bildiri) yayımladı. "Türk Ermenistan'ından Rus askerlerinin çekilmesinden sonra güvenlik için Ermeni milisleri kurulup silahlandırılması, Ermeni göçmenlerin yerine dönmeleri" gibi hükümler taşıyan bu bildiri, Rusya'nın ileriki emellerini gösteriyordu. Çünkü devrimi başarabilmek isteyen Sovyetler Birliği Brest-Litowsk'u istemeyerek imzalamışlardır. Osmanlı Devleti 30 Ekim 1918'de Mondros Ateşkes Antlaşması ile savaştan çekildi. Antlaşmanın İngilizce metninde, Kafkasya'nın Türklerce boşaltılması yanı sıra 24. maddede "Altı Ermeni Vilayeti'nde ayaklanma çıktığı taktirde buraların işgal hakkının saklı olduğu " yazılı idi. Diğer yandan İngilizlerin etkisi ile İstanbul'da Ermeni tehciri suçlusu aranmaya başlandı. 8 Nisan'da Boğazlayan Kaymakam'ı Kemal Bey suçlu ilan edilerek bu mahkeme kararıyla idam edildi. Damat Ferit Paşa'nın kurduğu Nemrut Mustafa Paşa Divan-ı Harbi Talat, Enver ve Cemal Paşaları gıyaben idama mahkum etti. Oysa tüm Osmanlı Arşivi İngilizlerin elindeydi. Tehcir konusunda suç unsuru bulamadılar. Hatta Osmanlı Hariciye Nazırı (Dışişleri Bakanı) 18 Şubat 1919 günü Danimarka, Hollanda, İsveç ve İspanya Hükümetleri'ne başvurarak tehcir konusunu araştıracak tarafsız bir komisyon kurulmasının düşünüldüğünü ve ikişer temsilci görevlendirilmesini istedi. İngiliz sansürü bu telgrafları duyurmayınca, ilgili devletlerin komisyona katılmalarını engelleme yoluna gitti. Ermeni Tehciri konusunda suç ve suçlu aramak çalışmaları sonuçsuz kaldı. Osmanlı Devleti'nde yaşamış olan Amerikan Konsolosları'nın da ellerinde belge bulunmadığı anlaşıldı. Malta'ya sürgüne gönderilmiş olan İttihatçılar için bu yolda suçlayıcı delil bulunmadığı kesinlik kazandı. Sonunda Malta'da tutuklu Türklerle, Osmanlı Devleti'nde tutuklu bulunan İngilizlerin mübadelesiyle de (takas) konu kapandı. Ermenilerin 1920 yılında yayınladıkları "Ermeni Katliamı" rapor ve kitapları gerçek olmadığı için etkisiz kaldı.